Å temme ein villsau

Sauane på Uksnøya har vore ganske so folkeskye, noko som kanskje ikkje er rart når dei bur på ei fråflytta øy langt ute i havet. Likevel er det lettare å både sjå etter og stelle tamme dyr. Difor har vi dei seinare åra arbeidd for å temme dei.

Ei tabloid og klikk-sankande overskrift på denne posten hadde vore noko slikt som "Villsauen er faktisk ikkje vill!" Eg overlet slikt til Nettavisen, men villsau er altso ikkje ville dyr. Dei er husdyr, sjølv om enkelte er rimeleg folkeskye etter som dei stort sett greier seg sjølve. Våre sauar har nok vore i den villaste delen av husdyrskalaen. Ein får då ikkje same kontakta med dyra som dei som har tamme dyr. Dette gjer det vansklegare å sjå etter dyra, og sjølvsagt litt vansklegare å rekruttere neste generasjon villsaubønder, når mykje av drifta foregår gjennom ein kikkert.



Vi starta først med å bruke Hilde Buer sin metode for å temme søyelam, noko du kan lese om her.

Dette var ein super metode, men øya si beliggenheit, kombinert med korte dagar og mykje dårleg vêr, gjorde vanskeleg å bruke nok tid på kvart av dyra til at flokken som heilheit vart tam nok.
Vi fekk rett nok mjukna opp ein del av lamma, men når dei eldre søyene var skeptiske, har dei drege med seg resten av flokken bort frå oss.

Vi skifta difor strategi, og kjøpte inn dei tammaste vêrane vi fekk tak i. Desse har vi lokka til oss når vi er ute på tilsyn, då oftast med ei bøtte med litt kraftfôr i. Når vêrane har kome til oss, har vi gjerne gått mot flokken, med vêrane rundt oss. Vi har då gradvis kome oss nærare, og etter litt etter litt mjukna flokken opp.

Det er heilt klart dei yngre dyra som er lettast å kome innpå, men dei såg ikkje ut til å fatte interesse for kraftfôr (som dei ikkje er vande med), noko som gjorde det vanskeleg å kome vidare med temminga.

Heldigvis har vi lagra ein del ballar med tørrhøy på øya, i tilfelle stort og langvarig snøfall, og i år var det uansett tid for å fornye lageret. Dette tørrhøyet har vi frå tid til anna gitt litt av til dyra, slik at dei skal vere vande med å ete det om det trengs. Frå slutten av november, har vi stort sett hatt med oss 50 kg tørrhøy når vi er ute å ser etter dyra, vanlegvis ein gong i veka. Men i staden for å gje det i fôrhekkane inne på tunet, der dyra har ete av fôret når vi har reist, tok vi med høyet inn til flokken, og lokka til oss vêrane. I starten var det berre vêrane som kom heilt innpå oss, og vi måtte trekke oss litt unna for at resten skulle tørre å kome å ete. Vinterstida er prega av å leve av mindre næringsrikt fôr som røsslyng, tang, tare og feittet dei har lagra i løpet av sommaren, og då vert den fristande lukta av friskt høy vanskeleg å stå i mot. Gradvis har vi venta nærare høyet, og dei siste gongane vi har vore ute, har vi verkeleg oppnådd resultat. No kjem heile flokken, og dei tammaste søyene kjem gjerne berre ein meter eller to unna oss!

Ta gjerne ein kik på videoen under. Den er teke i går når eg, Terje og Marius var ute på tilsyn i ruskevêret.

Sitkagrana - ei miljøtragedie i grønt og blått

Sitkagrana: vert over 700 år gammal og held 5. plassen over verdast høgste treslag, med ei høgde på nærmare 100 meter. Den har heldigvis ikkje nådd ein slik alder og høgde i Norge, men med ein vekst opp til 1,5 meter pr år, utgjer den ein stor trugsel mot det historiske kystlandskapet vårt.

Tanken på all den flotte naturen som dag for dag vert dekt under det daudbringande teppet, som stadig spreier seg ut over landet vårt, får det til å gå kaldt ned over ryggen. Dei raude, kløande utsletta på armane etter ein sommardag med skogrydding, der dei stikkande, lett giftige nålene, har kjempa for å stoppe meg i å brenne dei på bålet, har ikkje akkurat hjelpt på forholdet vårt.

Sitkagran i kystlyngheia på Uksnøya. Det harde vêret har heldigvis bremsa veksten, men frøspreiinga er godt i gong.

Planen var kanskje god, den. Sitkagrana hadde alt. Rask vekst, sjølv i næringsfattige norske kystlyngheier, og den tolte sjøsprøyt og kraftig vind. Den ga supersterkt materiale med lav vekt, noko som gjorde at flyindustrien ga den ei viktig rolle under andre verdskrig, som eit alternativ til aluminium. På ein vêrhard kyst, der jordbruksavlingane vart redusert av kald vind og somrane heller gjekk med til å spa torv for å halde heimane varme vinterstid enn å reise på ferie, måtte den ha framstått som ei gåve. Sitkagrana vart planta i titusenvis. Sitkagrana skulle byggje landet! Gje skogbruk på kysten, livd, liv og varme.

Sitkagrana takka fint for invitasjonen, og slo rot. Ikkje lenge etter, hadde mange av dei flinke skogplantarane fått arbeid i byane, og flytta frå bygdene på kysten. Gardsdrifta der utmarka vart beitt av sauer og kyr, vart avslutta, som ein konsekvens av industrialiseringa av landbruket. Også mange av markane trea skulle gje le til, vaks igjen med busker og kratt. Grantrea vaks raskt også, og med frøspreiing frå plantefelta, gjekk det ikkje lenge før vi såg konturane av ei av dei største miljøkatastofene i norsk historie. Enkelte forståsegpåarar har hevda at frøa kun speier seg like langt som treet er høgt, noko som burde avgrense spreiinga. Dei har truleg aldri sett sin fot på norskekysten ein dag i oktober. Vinden her gjev haik til dei lette granfrøa og fører dei langt avstad. Hundrevis av meter, ja, kanskje over ein kilometer. Då er ingen stader trygge for nyskot frå invasjonshæren.

Dei seinare åra har fleire og fleire fått augene opp for skadane som kjem i kjølvatnet av leplantinga, men samanlikna med spreiinga og veksten, skjer det lite som monnar. Lyngheiene, no rekna som ei truga landskapsform, veks raskt igjen, og sitkagrana gjer det nærmast uråd å brenne lyng, grunna den store brannfara dei utgjer. Kyststripa, som skal lokke turistar frå heile verda, er mange stader so gjengrodd at den ville vore ugjennkjenneleg for folka som budde der då plantinga tok til.

Heller ikkje på Uksnøya er vi skåna for svineriet. No skal vi i lag med Fylkesmannen i gong med å utarbeide ein skjøtselplan for dei viktige kystlyngheiane på Uksnøya. Det betyr nok starten på mykje tungt arbeid, og slutten på sitkagrana på Uksnøya. Der ute har det ekstreme vêret bremsa veksten, og plantefelta var relativt beskjedne til å starte med. Men på omflødde holmar, utan tilgang på traktor eller fliskuttar, er det ikkje berre enkelt å rydde skog. I alle fall om ein ikkje ønskjer å legge att alle greinene, til fare for dyra som skal beite der. Ideelt sett bør vi brenne greinene, men å fyre opp so store bål på torvgrunn, er ikkje problemfritt om ein skal unngå å brenne opp torva også. Truleg må dei nok fraktast ned til fjøra og brennast der. Det mest fristande hadde kanskje vore å svidd av heile området slik det står, med skog og kratt, og rydda opp stammane som står att når flammane hadde slokna. Men det spørs om brannvesenet er like imponert over den planen...

Eg skal rett nok passe meg for å dømme dei som planta sitkagranane for hardt. Det vart gjort i god tru, og frå min lune og varme heim, er det vanskeleg å ta innover meg alt arbeidet dei la ned i sikre fyr i omnane vinterstid, material til garden eller le til åkrane og markane dei var avheninge av. På den måten er det kanskje ei viss rettferd, i at min generasjon får arbeidet med å rydde opp etter dei. Ein kan kanskje sjå på det som ei utdanning; hardt arbeid medan ein får fundere over konsekvensane ei tilsynelatande god handling kunne få. Eit slikt pensum har nok relevans for både eigen og komande generasjonar. Dessverre er det nok få som har tid, krefter, og kanskje endå verre, motivasjon, til å ta ei slik ei utdanning. Rimeleg straum, varmepumper og billeg ved frå Baltikum hjelp heller ikkje på å få bukt med problemet, i den skala norsk natur treng.

Men kven veit, kanskje du som les dette har ei motorsag som skulle vore lufta, og går laus på sitkagranane i området du bur? Om du ikkje har motorsag, napp gjerne opp nyskot når du er ute på tur. Eller kanskje du bør sabotere varmepumpene til naboane som ikkje lenger ser behovet for å vere med å skoge sitkaved? Vel, det siste forslaget må eg nok trekkje tilbake om nokon frå media skulle konfrontere meg, men norsk naturmangfald hadde i alle fall vore takksam for innsatsen din!

Merk: Om du er usikker på om det er norsk gran eller sitkagran du har på eigendomen din, kan du skilje dei på at sitkagrananålene er stivare og stikk mykje kraftigare enn norsk gran. Dei har også eit blåskjer over seg.